Асал ва ердан чиққан зироатларнинг закоти | Фиқҳ дарслари (313-дарс)
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
وَفِي عَسَلِ أَرْضٍ عُشْرِيَّةٍ، أَوْ جَبَلٍ وَثَمَرِهِ وَمَا خَرَجَ مِنَ الْأَرْضِ وَإِنْ قَلَّ: عُشْرٌ، إِنْ سَقَاهُ سَيْحٌ أَوْ مَطَرٌ، إِلَّا فِي نَحْوِ حَطَبٍ.
وَنِصْفُ عُشْرٍ إِنْ سُقِيَ بِغَرْبٍ أَوْ دَالِيَةٍ بِلَا رَفْعِ مُؤَنِ الزَّرْعِ.
وَمَاءُ السَّمَاءِ وَالْعَيْنِ وَالْبِئْرِ عُشْرِيٌّ، وَمَاءُ أَنْهَارٍ حَفَرَهَا الْعَجَمُ خَرَاجِيٍّ، وَكَذَا الْأَنْهَارُ الْأَرْبَعَةُ عِنْدَ أَبِي يُوسُفَ لَا عِنْدَ مُحَمَّدٍ. وَأَرْضُ الْعَرَبِ وَمَا أَسْلَمَ أَهْلُهُ وَأُقِرَّ فِي أَيْدِيهِمْ، أَوْ فُتِحَ عَنْوَةً وَقُسِمَ بَيْنَ جَيْشِنَا، وَالْبَصْرَةُ عُشْرِيَّةٌ. وَالسَّوَادُ وَمَا فُتِحَ عَنْوَةً وَأُقِرَّ أَهْلُهُ عَلَيْهِ أَوْ صَالَحَهُمْ: خَرَاجِيَّةٌ. وَمَوَاتٌ أُحْيِيَ يُعْتَبَرُ بِقُرْبِهِ.
وَالْخَرَاجُ إِمَّا خَرَاجُ مُقَاسَمَةٍ، كَمَا يُوضَعُ رُبْعٌ أَوْ نَحْوُهُ، وَنِصْفُ الْخَارِجِ غَايَةُ الطَّاقَةِ، وَإِمَّا مُوَظَّفٍ: كَمَا وَضَعَ عُمَرُ رَضِيَ اللهُ تَعَالَى عَنْهُ عَلَى السَّوَادِ لِكُلِّ جَرِيبٍ يَبْلُغُهُ الْمَاءُ صَاعٌ مِنْ بُرٍّ أَوْ شَعْيرٍ وَدِرْهَمٍ، وَلِجَرِيبِ الرَّطْبَةِ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ، وَلِجَرِيبِ الْكَرْمِ وَالنَّخْلِ مُتَّصِلَةً ضِعْفُهُ، وَلِمَا سِوَاهُ مَا تُطِيقُهُ.
وَلَا خَرَاجَ لَوِ انْقَطَعَ الْمَاءُ عَنْ أَرْضٍ، أَوْ غَلَبَ عَلَيْهَا، أَوْ أَصَابَ الزَّرْعَ آفَةٌ. وَيَجِبُ إِنْ عَطَّلَهَا مَالِكُهَا، وَيَبْقَى إِنْ أَسْلَمَ الْمَالِكُ، أَوْ شَرَاهَا مُسْلِمٌ.
وَإِنِ اشْتَرَى الْكَافِرُ عُشْرِيَّةَ مُسْلِمٍ وُضِعَ الْخَرَاجُ.
Оз бўлса ҳам, ушрий ернинг ва тоғнинг асалидану мевасидан ҳамда ердан чиққан нарсалардан, агар уни оқин сув ёки ёмғир суғорган бўлса, ушр берилади.
Илло, ўтинга ўхшаш нарсада ушр йўқ.
Агар катта пақир ёки чархпалак ила суғорилса, ушрнинг ярми берилади. Бунда зироат учун қилинган харажат чиқариб ташланмайди.
Осмон, булоқ ва қудуқнинг суви ушрийдир. Ажамлар қазиган анҳорларнинг суви харожийдир. Шунингдек, Абу Юсуфнинг наздида тўрт анҳорнинг суви ҳам. Муҳаммаднинг наздида эмас. Араб ерлари, аҳли Исломни қабул қилиб, уларнинг қўлида қолган ерлар ёки куч билан фатҳ қилиниб, лашкарларимизга тақсимлаб берилган ерлар ва Басра ушрийдир. Ироқ ерлари ва куч билан фатҳ қилиниб, ўз эгаларига қолдирилган ёки сулҳ тузилган ерлар харожийдир. Очилган қўриқ ер ўз яқинидаги ер эътиборида бўлади.
Харож икки хил бўлади. Биринчиси – муқосама харожи. Унда чиққан маҳсулнинг чораги ёки шунга ўхшаш маълум қисми тайин қилинади. Харожнинг энг кўпининг чегараси маҳсулнинг ярим миқдоридир. Иккинчиси – муваззаф харож. Бу Умар розияллоҳу таоло анҳу Савод ерлари аҳлига солган солиққа ўхшайди. Сув етадиган ҳар бир жарийбга бир соъ буғдой ёки арпа ҳамда бир дирҳам. Бир жарийб сабзавот майдонига беш дирҳам. Дарахтлари бир-бирига туташган бир жарийб токзор ва хурмозорга унинг икки баробари. Ундан бошқа нарсаларда тоқатига қараб белгиланади.
Агар ердан сув узилиб қолса ёки (сел ва шунга ўхшаш) сув босиб қолса ёки экинга бирор офат етса, харож йўқ. Ернинг эгаси уни ишловсиз қолдирса, харож вожиб бўлади. Агар ер эгаси Исломга кирса ёки ерни мусулмон одам сотиб олса, харож аввалгидек қолаверади.
Агар кофир мусулмоннинг ушрий ерини сотиб олса, харож солинади.
Энди «Мухтасари Виқоя»да келган матнни шарҳлашга ўтайлик.
Оз бўлса ҳам, ушрий ернинг ва тоғнинг асалидан ушр берилади.
Бу жумладаги «ушрий ер» дейилганидан харожий ернинг асалидан закот берилмаслиги келиб чиқади. Бунга барча уламолар иттифоқ қилганлар.
Умуман, уламолар асалнинг закоти ҳақида турли ижтиҳодлар қилганлар.
عَنْ عَمْرِو بْنِ شُعَيْبٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ رَضِي اللهُ عَنْهُ قَالَ: جَاءَ هِلَالٌ أَحَدُ بَنِي مُتْعَانَ إِلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِعُشُورِ نَحْلٍ لَهُ، وَكَانَ سَأَلَهُ أَنْ يَحْمِيَ لَهُ وَادِيًا يُقَالُ لَهُ سَلَبَةُ، فَأَجَابَهُ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَلَمَّا وُلِّيَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ كَتَبَ لَهُ عَامِلُهُ سُفْيَانُ بْنُ وَهْبٍ يَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِكَ، فَكَتَبَ لَهُ عُمَرُ: إِنْ أَدَّى إِلَيْكَ مَا كَانَ يُؤَدِّي إِلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مِنْ عُشُورِ نَحْلِهِ فَاحْمِ لَهُ سَلَبَةَ، وَإِلَّا فَإِنَّمَا هُوَ ذُبَابُ غَيْثٍ يَأْكُلُهُ مَنْ يَشَاءُ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِيُّ وَالطَّبَرَانِيُّ.
Амр ибн Шуъайб, отаси ва бобоси розияллоҳу анҳумдан ривоят қилинади:
«Бану Мутъондан бири бўлган Ҳилол Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ўз асалларининг ушрини олиб келди. У ул зотдан Салаба деб номланадиган водийни қўриқхона қилиб беришларини сўраган, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг сўровига жавоб берган эдилар. Умар ибн Хаттоб бошлиқ бўлганида унинг омили Суфён ибн Ваҳб ундан ўша ҳақда сўраб (мактуб) ёзди. Умар унга:
«Агар сенга асаларисининг ушридан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга адо қиладиган нарсани адо қилса, сен унга Салабани қўриқхона қилиб бер. Бўлмаса, у ёмғирдан кейинги пашшага ўхшаган нарса, уни ким хоҳласа, еяверади», деб ёзди».
Абу Довуд, Насоий ва Табароний ривоят қилишган.
عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «فِي الْعَسَلِ فِي كُلِّ عَشَرَةِ أَزُقٍّ زِقٌّ». رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَأَبُو دَاوُدَ. وَلَفْظُهُ: «مِنْ كُلِّ عَشْرِ قِرَبٍ قِرْبَةٌ».
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Асалдан ҳар ўн мешчадан бир мешча», дедилар».
Термизий ва Абу Довуд ривоят қилишган.
Абу Довуднинг лафзида:
«Ҳар ўн мешчадан бир мешча», дейилган.
Демак, асалдан ушр (ўндан бир) берилар экан. Ҳанафий ва ҳанбалий мазҳаблари ушбу ривоятларни ҳужжат ва далил қилиб: «Асалдан ушр берилади», дейдилар ва яна бошқа далиллар ҳам келтирадилар:
عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مُوسَى، عَنْ أَبِي سَيَّارَةَ قَالَ: عَبْدُ الرَّحْمَنِ الْمُتْعِيِّ قَالَ: قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنَّ لِي نَحْلًا، قَالَ: «أَدِّ الْعُشُورَ». قَالَ: قُلْتُ: احْمِ لِي جَبَلَهَا، قَالَ: فَحَمَى لِي جَبَلَهَا. رَوَاهُ أَحْمَدُ وَابْنُ مَاجَهْ.
1. Сулаймон ибн Мусодан, Абу Сайёрадан, Абдурраҳмон ал-Мутъийдан ривоят қилинади:
«Эй Аллоҳнинг Расули, асаларим бор?» дедим. Ул зот:
«Ушрни адо қил», дедилар.
«Эй Аллоҳнинг Расули, менга тоғни қўриқхона қилиб беринг», дедим. Менга асаларининг тоғини қўриқхона қилиб бердилар».
Аҳмад ва Ибн Можа ривоят қилишган.
رَوَى ابْنُ أَبِي شَيْبَةَ وَالْبَيْهَقِيُّ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي ذُبَابِ الدُّوسِي، قَالَ: أَتَيْتُ النَّبِيَّ ، فَأَسْلَمْتُ، وَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ، اجْعَلْ لِقَوْمِي مَا أَسْلَمُوا عَلَيْهِ، فَفَعَلَ، وَاسْتَعْمَلَنِي عَلَيْهِمْ، وَاسْتَعْمَلَنِي أَبُو بَكْرٍ بَعْدَ النَّبِيِّ، وَاسْتَعْمَلَنِي عُمَرُ بَعْدَ أَبِي بَكْرٍ، فَلَمَّا قَدِمَ عَلَى قَوْمِهِ، قَالَ: يَا قَوْمُ، أَدُّوا زَكَاةَ الْعَسَلِ، فَإِنَّهُ لَا خَيْرَ فِي مَالٍ لَا يُؤَدَّى زَكَاتُهُ، قَالُوا: كَمْ تَرَى؟ قُلْتُ: الْعُشْرَ، فَأَخَذْتُ مِنْهُمُ الْعُشْرَ، فَأَتَيْتُ بِهِ عُمَرَ t، فَبَاعَهُ فَجَعَلَ فِي صَدَقَاتِ الْمُسْلِمِينَ.
2. Ибн Абу Шайба ва Байҳақий Саъд ибн Зубоб Давсийдан қилган ривоятда у айтади:
«Набий алайҳиссаломнинг олдиларига келиб, мусулмон бўлдим ва:
«Эй Аллоҳнинг Расули! Қавмим мусулмон бўлган пайтда қўлларидаги нарсаларини ўзларида қолдиринг», дедим. Ўшандай қилдилар ва мени уларга омил қилиб олдилар. Набий алайҳиссаломдан кейин Абу Бакр мени омил қилиб олди. Абу Бакрдан кейин Умар мени омил қилиб олди».
У ўз қавмининг олдига бориб:
«Эй қавмим! Асалнинг ушрини адо қилинглар. Закоти берилмаган молда яхшилик йўқ», деди.
«Қанча оласан?» дейишди.
«Ушрини», дедим.
Бас, улардан ушрни олиб, Умарга олиб бордим. У уни сотди ва пулини мусулмонларнинг садақаларига қўшди».
Бу борада яна бошқа бир нечта ривоятлар ҳам келтирилади.
Асал турли ўсимликлар ва дарахтларнинг гулидан йиғилади. У ейилади ва сақланади. У мулк бўлади, сотилса, даромад келтиради. Бинобарин, зироат ва мевалардан закот фарз бўлганидек, асалдан ҳам фарз бўлиши керак.
Моликий ва шофеъий мазҳаблари: «Асалда закот йўқ», дейдилар.
Уларнинг фикрича, асалдан закот олиниши ҳақида собит хабар йўқ. Асал ҳайвондан чиқадиган суюқлик бўлиб, худди сутга ўхшайди. Сутдан закот олинмаганидек, асалдан ҳам закот олинмайди.
Уламолар: «Ҳанафий ва ҳанбалий мазҳабларининг далиллари кучли, асалдан ушр олинади», дейдилар.
Қуръон ва ҳадисда зикр қилинмаган ҳайвонлар пайдо бўлса, зикри борларига қиёс қилинади, агар шартлари тўғри келса, улардан ҳам закот чиқарилади. Зотан, Ислом шариатининг барча замон ва маконларга мослиги ҳам шунда. Қуръон ва суннат бош масалаларни кўрсатиб, йўлловчи қоидаларни асослаб беради. Мусулмон уламолар янги пайдо бўлган масалаларни улар асосида ижмоъ ва қиёс билан бирин-кетин ечиб бораверадилар.
Асалдан ушр бериш фарзлигини ўрганганимиздан кейин «Асал ҳайвондан чиқадиган маҳсулот, асаларидан бошқа ҳайвонлардан чиқадиган маҳсулотлардан ҳам закот олинадими?» деган савол пайдо бўлади.
Келинг, келаси баҳсимизга ушбу саволни сарлавҳа қилиб олайлик.
«Кифоя» китобининг иккинчи жузи асосида тайёрланди
Ушбу китоб Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмитанинг 2022 йил 5 октябрдаги 03-07/7013-рақамли хулосаси асосида чоп этилган.
© islom.uz 2003-2025.
Барча ҳуқуқлар ҳимояланган. Сайтдан маълумот олинганда манба кўрсатилиши шарт.
Email: admin@islom.uz
Telegram: @portalislomuzadmin_bot
Ўзбекистон, Тошкент, 100185
Сўгалли ота кўчаси, 5-уй
