Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Режа:

1.      Мũм, нỹн ва бã ҳарфлари

2.      Мũм ундоши

3.      Нỹн ундоши

4.      Бã ундоши

Таянч сўзлар ва атамалар

 Мũм, нỹн ва бã ҳарфлари

Мũм ҳарфи ўзига хос шаклга эга. Нỹн ва бã ҳарфлари ёлғиз ва сўз охирида келганида бир-бирдан фарқли ёзилади. Аммо сўз бошида ва ўртасида уларнинг орасидаги фарқ нуқтанинг шакл устига ёки остига қўйилишида ўз ифодасини топади.
Араб тилида иккита бурун ундоши мавжуд. Улар ҳозир биз ўрганмоқчи бўлиб турган мũм ва нỹн  товушларидир. Уларнинг бундоқ аталишига сабаб, уларнинг талаффузида димоғ йўли очилиб ҳаво оқими бурун бўшлиғи орқали ташқарига чиқади. Натижада димоғда минғиллоқ товуш ҳосил бўлади ва у мазкур икки ундошнинг таркибий қисмига айланади.
Шунингдек, бу дарсдан қалқала товушларининг биринчиси бã товуши ҳам ўрин олган. Сиз қалқала сифатини тўлиқ адо этишни ушбу товуш машқида ўзлаштириб олишга ҳаракат қилинг.
Маълумки, қалқала товушларининг иккитаси истиъло, қолган учтаси истифола ундошларига мансуб. Қалқала қилишда уларнинг мана шу хоссаларини унутмаслик лозим. Айниқса, мустафилларни қалқала туфайли йўғон айтишдан сақланмоқ керак.

م  ундоши

7. Мũм икки лабдан, уларнинг бир-бирига тегиши ва димоғ йўли очилиб, ҳаво у орқали чиқиши натижасида ҳосил бўлади.
Изоҳ: Мũмнинг талаффузида ҳаво оқимининг бир қисми лабларга урилса, қўпроқ қисми бурун бўшлиғи томон йўл олади (суратга қаранг) ва у ерда пинғиллоқ товуш ҳосил қилади. Бу товуш истилоҳда «ғунна» деб аталади. Ўзбек тилидаги «м» товушида ҳам айни шу ҳолат бор. Бироқ  мũм ўзбек тилидаги «м»дан кўра аниқроқ ва кўпроқ димоғ, яъни ғунна билан талаффуз қилинади. 

9-машқ.

مَـ       ـمِـ       ـمُ

أَمْ    إِمْ    أُمْ    رُمْ    مَرْ    مِرْ    مُرْ    مُزْ    رَمْ    رُمْ

أَمَرَ    أُمِرَ    رَمْزَ    رَمْزِ    رَمْزُ    أَمْرُ     إِمْرُ     أُمْرُ

مَرْءُ     مُزْءُ     رَمْءُ     زَمْءُ   ءَامَرَ     أُومِرَ     أَمِيرُ

رَمْرَمْ     مَرْمَرْ     زَمْزَمْ      أَرْزَمْ      مَأْمُورُ     مَأْزُورُ

 ن ундоши

 8. ن тил уч юзасининг олд тишлар милкига урилиши ва ҳавонинг аксар қисми бурун орқали чиқиши натижасида ҳосил бўлади.

Изоҳ: Унинг махражи рõ махражига жуда ҳам яқин бўлиб, танглайда ундан сал тепароқда, тилда эса сал олдироқдадир. Унинг талаффузида ҳам худди мũмдаги каби ҳавонинг кўп қисми бурун йўли орқали чиқади ва бурун бўшлиғида ғунна ҳосил қилади. У ўзбек тилидаги «н»дан кўра аниқроқ ва ғуннали айтилади. Уни «л» товушига мойил қилиб талаффуз этишдан эҳтиёт бўлиш керак.

  10-машқ. 

نـَ       ـنِـ       ـنُ

أَنْ    إِنْ    أُنْ    مَنْ    نـَمْ    نـِمْ    نـُمْ      مِنْ    مُنْ    زِنْ

نـَمـْرُ    نـَزْرُ    نـَزِرُ    نـَزِنُ    نـُونُ    نِيمَ    زَمَنَ     زَمَانُ

أَمْنُ    أَمَانُ     أَمَرْنَ     أُمِرْنَ     نـَارُ     مَنـَارُ     نـَمْرُوزُ

أَزْمَنُ     مَأْمَنْ     مَأْزَنْ      مَرَرْنَ      مُرِرْنَ      أَمْرَرْنَ

 ب ундоши

9. ب икки лабдан, уларнинг ўзаро кескин тўқнашиши натижасида ҳосил бўлади.
Изоҳ: Бу товуш доимо жарангдор айтилади, айниқса уни сукун ҳолатида бўлганида қалқала қилишни унутмаслик керак. Бинобарин унда ҳеч қачон ўзбек тилидаги «б» каби «п»лашиш юз бермайди (масалан, бориб - борип бўлганидек). У бикр ва бинт сўзларидаги «б»га яқин. Унинг талаффузини ва қалқаланинг ижросини машқлар асносида эшитиб англаб олишингиз мумкин.

بَـ       ـبـِ       ـبُ

أَبْ     إِبْ     أُبْ     رَبْ     بـَرْ    بـِرْ    بـُرْ    مُرْ    بـُرءُ

نـَابُ    بـَيْنُ    بـِينَ     بَـرَأَ     نـَبـْرَأُ    بـَرَرَ     نـَبْرَرُ     نـَبُورُ

أَبـْزَرُ    نـَبـَأَ   نـَبَـإِ    نـَبـَأُ    بـِأَمْرِ     مَنـَابُ     مُبـِينُ    بـُرْءُ أَرْبَابُ    أَبـْرَارُ     مَبْرُورُ    مُرِيبُ     زَبـْزَبَ      مُزَبـْزِبْ   

15-топшириқ:

 Қуйидаги машқ асносида қалқала сифатини тўғри адо этишга эришинг.